Từ lâu, chùa Long Đọi Sơn không chỉ là nơi tu tập cho những người đến để học Phật, hiểu Phật và tu Phật mà còn hội đủ các yếu tố của một điểm du lịch văn hóa – tâm linh và là điểm đến thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước khi đặt chân tới mảnh đất gắn liền với biểu tượng sông Châu – núi Đọi. Chiêm bái chùa Long Đọi Sơn, du khách không chỉ thưởng ngoạn khung cảnh nên thơ trữ tình mà còn cảm nhận được không khí linh thiêng của chốn đạo thiền nhà Phật.
Trải qua gần một nghìn năm, với bao thăng trầm của lịch sử, chùa Long Đọi Sơn (xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) vẫn được biết tới là một danh thắng nổi tiếng, là trung tâm Phật giáo của trấn Sơn Nam xưa. Chùa có tên chữ là Diên Linh tự, do vua Lý Thánh Tông và Vương phi Ỷ Lan chủ trì xây dựng năm 1054. Đến đời Lý Nhân Tông, nhà vua này tiếp tục xây dựng phát triển và xây tháp Sùng Thiện Diên Linh (từ năm 1118 đến năm 1121). Qua nhiều thời đại và nhiều biến cố lịch sử, ngôi chùa nhiều lần được trùng tu tôn tạo nhưng vẫn giữ được nét cổ kính…
Quần thể di tích Long Đọi Sơn có kiến trúc khang trang, với khuôn viên xây dựng rộng tới 10.000m2, giữa diện tích rừng rộng khoảng 2ha. Từ dưới chân núi, qua 373 bậc thang bằng đá xẻ, đá phiến, có bóng cây che mát, du khách sẽ lên chùa Long Đọi Sơn. Ngôi chùa được xây dựng trên đỉnh núi. Ngay cổng chính trước tòa tam bảo là nhà bia để tấm bia Sùng Thiện Diên Linh – ấn tích Phật giáo huy hoàng thời Lý, đã được công nhận là Bảo vật quốc gia. Bia do đích thân vua Lý Nhân Tông chỉ đạo tạo tác và sai Thượng thư Bộ hình Nguyễn Công Bật soạn văn bia, viết chữ để khắc là Thượng thư Bộ công Lý Bảo Cung. Bia được khắc chữ cả hai mặt. Mặt trước khắc chữ Hán, nội dung ca ngợi công lao tài trí của vua Lý Nhân Tông và Thái úy Lý Thường Kiệt trong việc xây dựng, kiến thiết và đánh giặc giữ nước, phản ánh triết lý duyên khởi của Phật giáo, tình hình Phật giáo thời Lý… Mặt sau bia ghi việc tu sửa chùa vào thời vua thứ 5 nhà Mạc, việc Thái hậu Ỷ Lan cúng vào chùa 72 mẫu ruộng làm ruộng đèn nhang và khắc bài thơ Đường luật của vua Lê Thánh Tông làm vào năm Quang Thuận thứ 8 (1467) nhân dịp nhà vua đi bái yết sơn lăng lên thăm chùa. Sau nhà bia là tòa Tam bảo, rồi đến chùa chính gồm 6 gian. Chùa hiện còn bảo lưu nhiều di vật quý mang đậm giá trị văn hóa truyền thống như: tượng Di Lặc bằng đồng, 6 pho tượng kim cương, tượng đầu người mình chim Kinari, nhiều mảng chạm trang trí bằng đất nung, gạch hoa văn thời Lý, đặc biệt là tấm bia Sùng Thiện Diên Linh
Lễ hội chùa Long Đọi Sơn được tổ chức hàng năm vào ngày 21 tháng 3 âm lịch, thu hút đông đảo du khách. Đó không chỉ là dịp mọi người về đây hành hương lễ Phật mà còn có thể tham quan vãng cảnh chùa, tìm hiểu di tích, lịch sử, chiêm ngưỡng ngôi chùa bề thế, thưởng thức vẻ đẹp sơn thủy hữu tình của thiên nhiên. Lễ hội chùa Long Đọi Sơn ngoài là ngày giỗ vị cao tăng đắc đạo Hòa thượng Thích Chiếu Thường, còn là nơi tưởng niệm những người có công với đất nước, có công xây dựng ngôi chùa như: Lý Thường Kiệt, Lý Nhân Tông, Nguyên phi Ỷ Lan, mẫu Liễu Hạnh… Đây vừa là nơi thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc ta, vừa là môi trường giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa cho thế hệ trẻ.
Đứng ở chùa Long Đọi Sơn, du khách có thể nhìn thấy cả một vùng đồng bằng trù phú bao la, với dòng sông Châu uốn khúc như một dải lụa ôm lấy cánh đồng phì nhiêu. Những thửa ruộng dưới chân núi Đọi gắn liền với sự kiện lịch sử vua Lê Đại Hành cùng văn võ bá quan lần đầu tiên cày ruộng ở Đọi Sơn vào mùa xuân năm 987 để khuyến khích mở mang nông trang. Sau nhiều năm thất truyền, Lễ hội Tịch điền đã được tỉnh Hà Nam khôi phục lại vào năm 2009. Lễ hội liên hoàn các nghi lễ và diễn xướng, kết hợp văn hóa, nghệ thuật, thể thao, diễn ra từ ngày mồng 5 đến mồng 7 Tết âm lịch. Bao giờ cũng vậy, nghi lễ rước nước được tổ chức trang nghiêm tại chùa Long Đọi Sơn khai mở cho Lễ hội Tịch điền. Sau đó là rất nhiều nghi thức và hoạt động, nhưng đặc biệt cuốn hút là hội thi trang trí trâu với sự cổ vũ nồng nhiệt của tiếng trống trứ danh làng Đọi Tam. Hội thi nhằm chọn ra những chú trâu đẹp nhất, thuần nhất tham gia nghi thức cày Tịch điền. Cùng với những họa sĩ người Việt còn có cả họa sĩ nước ngoài mong ước được thể hiện những hoa văn họa tiết trên mình trâu, gửi gắm những thông điệp ý nghĩa như: cầu mong mưa thuận gió hòa, tình cảm của người nông dân đối với “đầu cơ nghiệp”…vv. Năm 2010, Hà Nam vinh dự đón Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết về dự và mở những xá cày đầu tiên trong Lễ tịch điền, cổ vũ, khuyến khích nông dân tích cực sản xuất nông nghiệp.
Hiện giao thông phục vụ du khách đến với chùa Long Đọi Sơn rất thuận lợi. Trên quốc lộ 1A – tuyến đường huyết mạch Bắc Nam, từ thị trấn Đồng Văn rẽ về hướng đi Hòa Mạc khoảng 8km là đến chùa. Đến đây, du khách được đón tiếp nồng hậu, được thư thái tham quan, vãng cảnh chùa. Và nếu muốn, du khách có thể “mục sở thị” quy trình sản xuất trống Đọi Tam – sản phẩm của làng nghề truyền thống nổi tiếng từng được vua Lý Thái Tổ cho phép lên kinh đô sản xuất phục vụ triều đình và các lễ hội, để rồi phát triển thành phố Hàng Trống lừng danh ở Thăng Long.
Với những giá trị lịch sử văn hóa và vẻ đẹp vừa uy nghi, cổ kính, vừa thanh thoát, nhẹ nhàng, chùa Long Đọi Sơn hứa hẹn là điểm đến hấp dẫn của nhiều du khách khi tới Hà Nam.
